Overgrepsdefinisjonen spenner vidt, frå å bli for privat eller romantisk i åtferda til seksuelle overgrep. Fellesnemnaren er at helsepersonell har forlate den profesjonelle behandlarrolla si til fordel for ein privat relasjon til pasienten.
Ved behandling som skjer i lukka rom, der ingen utanforståande observerer samhandlinga, blir det opp til pasienten å seie frå om at noko er gale. Det kan vere vanskeleg å innsjå eller erkjenne at det ein har opplevd er eit overgrep. Foto: Berit Roald / NTB / NPK
Nokre område kan innebere auka risiko for seksualisert åtferd, ifølgje Ukom. Døme på dette er langvarige pasient-behandlarrelasjonar, gynekologiske eller andre intime undersøkingar og pasientbehandling i lukka rom utan andre til stades. Andre døme er konsultasjonar utanom vanleg arbeidstid og pasientkontakt gjennom bruk av privat telefon.
Informantar hos tilsynsmakta har også påpeika ein risiko for at utdanningane ikkje i tilstrekkeleg grad klarer å luke ut studentar som er uskikka for yrket dei har valt.
Ein underskog av mørketal
Direktør Pål Iden i Ukom påpeikar overfor NTB at når éin person tek på seg den belastninga det er å varsle, så dukkar det ofte opp fleire som har opplevd eller sett noko liknande. Enkeltvarsel har fleire gonger ført til omfattande saker. Folk kjem fram med kva dei har vore utsette for eller har vore vitne til over fleire år.
– Styresmaktene har til no behandla dette som enkeltståande saker. Tek vi ikkje tak i dette som eit strukturelt problem i helsetenesta, vil det komme fleire slike store saker, seier Iden.
I desse dagar er tidlegare kommuneoverlege i Frosta, Arne Bye, i retten, tiltalt for valdtekt av 87 kvinner og for å ha misbrukt stillinga si som lege for å skaffe seg seksuell omgang med totalt 94 kvinner. Dette skal hovudsakleg ha skjedd i samband med gynekologiske undersøkingar på legekontoret.
Ukom kan ikkje seie noko om omfanget av overgrepa nasjonalt, fordi det ikkje blir nok varsla eller finst eit system for å kartleggje det.
– Heldigvis er saker som dette sjeldne, men her er det nok ein underskog av mørketal, som vi berre aner at er der, seier Iden.
Rapporten listar opp fleire grunnar til at pasientar og kollegaer ikkje varslar om overgrep. Folk manglar kunnskap om kva medisinske undersøkingar inneber og er usikre på om dei eigentleg har vore utsette for overgrep. Skeivt maktforhold og frykt for sanksjonar frå helsepersonellet det blir varsla om, er ein annan faktor.
Mange er redde for merksemd i media og ikkje å bli trudde, dei kjenner på skam og skuld.
Foreslår tiltak
Ukom peikar på fire hovudtiltak for å avdekkje og førebyggje overgrepa.
– Den heilt overordna bodskapen er at vi må slutte å sjå på desse overgrepa som enkelthendingar, og i staden behandle det som ei strukturell utfordring i helse- og omsorgstenesta. For det er det det er, seier Iden.
Han etterlyser kunnskapsheving på alle nivå, i utdanningane, i helsetenesta, i forvaltinga og hos befolkninga. Alle må forstå kva som er overgrep og vite at det kan finnast. Dei må kjenne til korleis ein varslar.
– Ein av barrierane for å varsle, er at det er så vondt å gå inn i saker som dette, vi klarer ikkje å tru at slikt skjer. Då blir overgrepa usynlege for oss.
Dernest trengst det ei mykje betre varetaking av dei som varslar. Mange av varslarane Ukom har intervjua, fortel at det har vore ei stor personleg belastning å melde frå.
Treng eit system
Det blir også tilrådd eit nasjonalt støtteverktøy som kan setje helsetenesta betre i stand til å førebyggje, avdekkje og handtere grenseoverskridingar. I rapporten blir det påpeika at arbeidsgivarar saknar eit slikt verktøy.
– Innanfor skule- og oppvekstsektoren er det laget ein rettleiar. Tilsvarande har vi ikkje innanfor helse og omsorg, sjølv om eg vil tru at helse og omsorg er ei endå større risikosone, seier Iden.
Til sist vil Ukom ha eit kvalitetsløft for behandlinga til tilsynsmakta av denne typen saker og betre samarbeid mellom aktørane.
– Det kan vere krevjande for tilsynsmakta å kartleggje hendinga og sannsynleggjere kva som har skjedd. Det er også variasjon i korleis statsforvaltarane behandlar slike saker.
(©NPK)