Nyheitsstudio

Noreg er i verdstoppen for føflekkreft

Førebygging og tidleg diagnostikk er avgjerande for korleis det vil gå med pasientar som får påvist melanom, også kjent som føflekkreft.

Noreg ligg i verdstoppen i hudkreftstatistikken, og det er estimert at ni av ti tilfelle har samanheng med UV-stråling frå sol, skriv Folkehelseinstituttet (FHI) på nettsidene sine.

Ein avgjerande faktor for korleis det vil gå med pasientar med melanomdiagnose, er at svulsten blir oppdaga og behandla tidleg. Nasjonalt kvalitetsregister for melanom følgjer difor med på når i sjukdomsforløpet pasienten kjem til lege.

– I Noreg har vi høg døyelegheit av melanom, høgast i Europa og nest høgast i verda. Det er sannsynleg at dette kjem av forseinking i diagnose, både på grunn av pasient og lege, seier forskar ved FHI, Kreftregisteret, Trude E. Robsahm.

Seksjonssjef og leiar for kvalitetsregistera i Kreftregisteret, FHI, Liv Marit Dørum meiner at resultat frå Melanomregisteret likevel viser at det er for få pasientar som kjem til legen i eit tidleg stadium av sjukdommen.

– Det er gunstig for pasienten å få stilt diagnosen så tidleg som mogleg, helst i tidleg stadium då desse har svært god overleving etter operasjon åleine, seier Dørum.

Sol og solarium er dei viktigaste risikofaktorane for hudkreft, også om du ikkje blir solbrent.

Dersom ingen blir solbrente og ingen brukar solarium, kunne vi unngått om lag 2800 tilfelle av hudkreft kvart år i Noreg, seier Robsahm.

Forskaren meiner det er viktig at folk blir kjent med huda si og har oversikt over flekkane sine og følgjer med på endringar eller om oppstår nye.

(©NPK)

Dårlege tider for kysttorsken

Forskarar har undersøkt tilstanden til kysttorsken i sør og vest, og meiner tiltak er naudsynt.

– Vi veit ikkje nok til å anslå størrelsen på kysttorskbestanden, men vi kan sjå at dei fleste pilene peikar nedover, seier havforskar Brian Stock.

Det skriv Havforskingsinstituttet .

Til dømes tyder trendane for fangst i forhold til innsats på ein nedgang i opptil 80 prosent i Skagerrak, og 50 prosent på Vestlandet dei siste 20 åra.

Torsken har òg «krympa». Det er langt færre store torskar att i bestanden, og torskane blir kjønnsmodne tidlegare enn før.

– Dette kan skje når fisketrykket er for høgt, men det finst òg andre moglege forklaringar, seier Stock.

To andre resultat frå gjennomgangen bekymrar forskarane. Fisketrykket er sannsynlegvis høgare enn kva som er berekraftig og det blir fanga for mange torskar som ikkje har rukke å bli kjønnsmodne. Særleg i reketrål og i fritidsfiske med stong.

Forskarane meiner at situasjonen krev tiltak, sjølv om dei ikkje kjenner torskebestanden i absolutte tal.

– Det aller viktigaste vil vere å auke minstemålet, spesielt sidan vi ikkje kan kontrollere fisket direkte med ein kvote i dette området. Eit maksmål for å ta vare på store individ kan også vurderast, seier Stock.

Eit anna tiltak kan vere å definere fjordlinjer, som avgrensar fiskemoglegheitene innanfor. Dei lokale bestandane av fjordtorsk er dei minste og mest sårbare. Det er desse forskarane meiner kan ha godt av ei form for geografisk vern.

(©NPK)

Stadig meir biodrivstoff blir nytta

Medan salet av fossilt drivstoff fell, aukar omsetnaden av biodrivstoff. Spesielt i transportsektoren.

– Den auka bruken av biodrivstoff gjer at det er enda viktigare at regelverket knytt til drivstoff blir følgd. Den globale klimaeffekten av bruk av biodrivstoff avheng av kva biodrivstoffet er laga av, seier direktør for Miljødirektoratet, Hilde Singsaas, i ei pressemelding.

Kvart år rapporterer omsettarar av drivstoff til Miljødirektoratet kor mykje drivstoff og biodrivstoff dei har seld til vegtrafikk, sjøfart, luftfart og ikkje-veggåande maskinar. I 2024 blei det rapportert inn 704 millionar liter biodrivstoff, som er ein auke på om lag 27 millionar liter frå 2024.

Mesteparten av biodrivstoffet blei seld til vegtrafikk.

I Noreg har vi fire omsetningskrav som krev at ein viss andel drivstoff som selt til spesifikke formål i løpet av eit år skal vere biodrivstoff. Det er den som omset drivstoff som skal sørgje for dette.

(©NPK)

Helsedirektoratet støttar 16-årsgrense på energidrikk

Helsedirektoratet støttar 16-årsgrense på sal av energidrikk, men meiner ein kan vurdere å auke grensa til 18 år på sikt.

– Vi er også samde i at det kan vere lurt å vurdere ei høgare aldersgrense etter kvart, sidan ungdom mellom 16 og 18 år også kan få negative helseeffektar av mykje koffein, seier divisjonsdirektør Linda Granlund i Helsedirektoratet til ABC Nyheter.

Granlund seier ungdom mellom 16 og 18 år er dei som drikk mest energidrikk.

Dermed går dei inn for ei lågare aldersgrense enn mange andre som ønskjer at grensa skal bli på 18 år, mellom anna Legeforeininga, Tannlegeforeininga, fleire fylke og kommunar og dessutan Folkehelseinstituttet.

Stortinget vedtok ei aldersgrense på 16 år i 2023, som regjeringa no har sendt på høyring.

(©NPK)

Fleire graver frå eldre jarnalder funne på Vestlandet

Fylkesarkeologane har funne fleire graver på garden Hamre på Leikanger i Sogndal. Gravene er truleg 1500 år gamle.

– Gravfeltet er truleg frå siste del av romartida og mogleg inn i folkevandringstida, som går fram til år 550 ev., altså eldre jarnalder. Det ser vi ut frå tuppen keramikk vi har funne. Gravene ligg på ei forhøging i landskapet og med utsikt over fjorden, noko som er klassisk plassering i denne tidsperioden, seier Ragnhild Egeland Torp, ein av arkeologane som har arbeidd på staden.

Det skriv Vestland fylkeskommune på nettsidene sine.

Den arkeologiske registreringa vart gjort fordi nettselskapet Sygnir planlegg ein ny høgspentkabel i området.

Under ein meter frå riksveg 13 fann arkeologane fleire graver med mykje brent bein og ein del fragment av keramikk. Den første grava arkeologane fann, er berre delvis avdekt, fordi resten av grava ligg under marka og nærare vegen.

– Truleg har desse moderne inngrepa gjort noko skade på gravfeltet, men det er usikkert i kor stor grad. Etter nærare undersøkingar av den første grava, verkar inngrepa å vere ganske overflatiske, og mykje av grava ser ut til å vere uforstyrra, seier Egeland Torp.

Arkeologane frå Vestland fylkeskommune har no forlate staden, men gravene skal truleg gravast opp av Universitetsmuseet i Bergen seinare. Ei slik utgraving skal dokumentere kulturminna for ettertida, før dei blir fjerna frå staden og høgspentkabelen kan leggjast ned.

(©NPK)

Noreg har meldt inn det nye klimamålet til FN: – Me kan vera stolte

Regjeringa har sendt det nye klimamålet sitt av garde til FN. Målet er å kutta klimagassutsleppa med 70 til 75 prosent innan 2035, samanlikna med 1990.

– Me melder inn eit ambisiøst klimamål for 2035. Det kan me vera stolte av, seier klima- og miljøminister Andreas Bjelland Eriksen i ei pressemelding.

Regjeringa sleit lenge med å få fleirtal i Stortinget for det foreslåtte klimamålet sitt, men etter ein kronglete forhandlingsrunde og ein intens innspurt lykkast det:

Ap, Høgre og Venstre gjekk saman om kuttet på 70 til 75 prosent.

Opphavleg ville regjeringa ha eit breitt forlik.

– Me styrkjer no klimamåla våre ytterlegare, så me kjem nærare målet om å avgrensa oppvarminga til 1,5 grader ,
seier Bjelland Eriksen.

Noregs nye klimamål for 2035 kjem i tillegg til det eksisterande klimamålet for 2030. Begge måla er lovfesta i klimalova og melde inn til FN under Parisavtalen.

(©NPK)

Det blir fleire norske gauper

Ikkje sidan 2008/2009 har det vore like mange individ og familiegrupper med gauper i Noreg.

Kvar vinter blir det gjennomført ei omfattande kartlegging av familiegrupper over heile landet, for å overvake storleik og utvikling på gaupebestanden. Ei familiegruppe av gaupe består av ei hogaupe i følgje med éin eller fleire ungar.

Det skriv Norsk institutt for naturforsking (Nina) i ei pressemelding.

Ut frå antal familiegrupper blir det rekna ut kor mange gauper det er i landet før jakta startar. Denne vinteren blei det målt 91 familiegrupper med gauper, ein auke på 13 frå året før.

Stortinget har sett eit nasjonalt bestandsmål på 65 årlege familiegrupper i Noreg.

– Gaupebestanden ligg over det nasjonale bestandsmålet for tredje året på rad, og vi må tilbake til 2008/2009 for å finne like høge tal, seier Jonas Kindberg, leiar i Rovdata.

Rovdata har ansvar for overvaking av gaupe i Noreg.

(©NPK)

7 av 10 skuleleiarar melder om grov språkbruk blant elevane

Ny rapport viser at 7 av 10 skuleleiarar opplever grov språkbruk blant elevane. – Ein trugsel mot det trygge skulemiljøet, seier utdanningsdirektør.

Rapporten er utarbeida av Nordisk institutt for studier av innovasjon, forsking og utdanning (Nifu) på oppdrag frå Utdanningsdirektoratet og byggjer på svar frå nesten 450 skuleleiarar og skuleeigarar.

Det kjem fram i rapporten at språket til mange elevar er prega av personangrep, rasisme og seksualisert eller nedsetjande uttrykk knytt til kjønn og kjønnsidentitet. Mange av dei som har svart, kan melde om at denne typen språkbruk har blitt ein del av daglegtalen til elevane.

– Dette er ei utvikling vi må jobbe for å snu. Alle elevar har rett til eit trygt og godt skulemiljø. Når denne typen språkbruk får fotfeste i skulen, bryt dette med verdiane vi skal byggje fellesskapet vårt på, seier direktør i Utdanningsdirektoratet Morten Rosenkvist.

Utfordringane er størst på ungdomstrinnet, viser rapporten, og problemet er størst på større skular. Skuleleiarane etterlyser støtte og kompetanse for å handtere situasjonane som oppstår betre.

– Skulen har plikt til å gripe inn mot krenkingar som mobbing vald, diskriminering og trakassering og stoppe det med ein gong viss det er mogleg. Mange skular jobbar godt når det oppstår utfordrande situasjonar og har gode rutinar dei følgjer. Samtidig veit vi at mange i skulen er usikre på når dei skal gripe inn, og at dei ofte er seint ute med å lage tiltaksplan. Det er heller ikkje alltid dei riktige tiltaka som vert sette inn, seier Rosenkvist.

(©NPK)

Fleire unge vil til fjells i sommar

Fleire unge vil gå tur i fjellet i sommar, ifølgje Den Norske Turistforening (DNT), som har sett ein stor vekst i talet på medlemmer under 30 år.

– Det er veldig gøy å sjå så mange turgåarar under 30 år på hyttene våre, og at det aukar, seier generalsekretær Tor Kåpvik i DNT.

Dei siste medlemstala til DNT viser ein stor vekst i aldersgruppa 26–30 år. Endå høgare er auken i aldersgruppa 19–25 år, der veksten er 6,7 prosent frå same tid i fjor.

Aldri før har DNT-hyttene hatt så mange bestillingar før sommarsesongen. Interessa er stor for heile sommaren, på hytter både ved kysten, i skogen og til fjells, fortel Kåpvik.

Det er framleis ledig plass på hyttene i fjellet.

– Dei som lengtar etter sommar i fjellheimen, bør reise no. Juni er praktfull til fjells med kontrasten av blomstrande og eirgrøne dalar og snø på toppane. Dette er også ei tid då dei fleste framleis jobbar, og dermed er det mindre folk på tur, seier Kåpvik.

(©NPK)

Frivilligheitsprisane: No skal eldsjelene løftast fram

Er det ein person ifrå ditt nærområde som bør bli sett ekstra pris på? No kan du nominere frivillige og eldsjeler til frivilligheitsprisane.

Prisane som skal delast ut er den nasjonale Frivilligprisen, Årets nykommar i det frivillige, Årets frivilligheitskommune og Helseprisen.

– I ei tid der demokratiet står under press, er utdelinga av dei nasjonale frivilligheitsprisane ekstra viktig. Frivilligheit er demokrati: Frivillige organisasjonar gjer demokratiet vårt robust. Dei er eit bindeledd mellom folk og politikarar, og dei er ein stad der ein kan lære seg å delta i demokratiske prosessar. I den utfordrande tida vi er i no er det å nominere til dei nasjonale frivilligheitsprisane ein måte å løfte fram dei frivillige organisasjonane og vise kor viktig rolla dei har i samfunnet vårt, seier generalsekretær Stian Slotterøy Johnsen i Frivillighet Norge.

Dei nasjonale frivilligheitsprisane vert delte ut 4. desember i samband med den internasjonale FN-dagen for frivilligheit 5. desember. Kultur- og likestillingsdepartementet, Norsk Tipping, Frivillighet Norge, KS, Stiftelsen Dam og Frivillig.no står bak utdelingane.

– Vi håpar sjølvsagt å få inn mange nominasjonar og alle kan bidra! Viss du veit om ein god kandidat som du ønskjer å setje pris på, er det ingen grunn til å vente med å nominere, seier Slotterøy Johnsen.

Dei fire prisane har ulike mål og nominasjonsfristar. Les meir og send inn dine nominasjonar på frivillighetensdag.no og dam.no.

(©NPK)

Mattilsynet intensiverer kontrollen på importert sjømat

Årleg gjennomfører Mattilsynet og Havforskingsinstituttet fleire kontrollar av sjømat. I 2024 fann dei tre tilfelle av ulovlege legemiddel i importert sjømat.

To av funna var av stoffet malakittgrønt, som er helseskadeleg, og det andre stoffet var eit antibiotikum.

– I 2024 tok vi 96 prøver av forskjellige typar importert sjømat. Vi fann forbodne fargestoff i mjølkefisk frå Filippinene, Barramundi frå Vietnam og antibiotika i kvitfotreker frå Vietnam. Nivåa er låge, men fargestoffet er kreftframkallande og vi ser med bekymring på funna, seier Marius Kallerud Beck, seksjonssjef for kjemisk mattryggleik i Mattilsynet.

Sjømatpartia vart trekt tilbake frå marknaden etter funna. Sjølv om nivåa er låge, vil Mattilsynet ta fleire analysar av desse stoffa også i 2025.

– Ettersom nivåa var såpass låge er det ingen grunn til bekymring for forbrukarane, men Mattilsynet vil følgje opp importørane nøye for å sikre at maten som vert importert er trygg. Det er importørane som har ansvar for at maten som hamnar på norske middagstallerkar er trygg, og Mattilsynet skal sikre god og tilrettelagd rettleiing som gjer bedriftene i stand til å ta dette ansvaret, seier Beck.

(©NPK)

Går mot rekordsesong for morellar

Prognosane for årets morellsesong ser svært lovande ut, ifølgje Opplysningskontoret for frukt og grønt (OFG).

Vi et mellom 1500 til 2000 tonn morellar i året. I 2024 produserte vi 847 tonn norske morellar og importerte 1300 tonn.

I år fortel produsentane
at dei kan levere morellar frå første veka i juli, noko som betyr ein brei og lang sesong for norske morellar.

– Det er gode nyheiter at vi får ein litt lenger sesong i år. Vanlegvis er sesongen som regel over i midten av august, så et og nyt dei når dei er her, oppfordrar Iselin Bogstrand Sagen, ernæringsrådgjevar i OFG.

Er du ein av dei som ikkje blir klok på forskjellen mellom kirsebær og morellar? Orda vert ofte brukt om kvarandre, men det finst likevel ein forskjell.

– Morellar og kirsebær vert ofte omtalt som det same, men kirsebær er eigentleg ei nemning som omfattar to hovudgrupper: Søtkirsebær, som i Noreg vert kalla morellar, og surkirsebær, som vi gjerne kallar kirsebær, forklarar Sagen.

(©NPK)

Kan bli krav om solenergiproduksjon i nye yrkesbygg

Regjeringa foreslår krav om at nye, større yrkesbygningar skal vera tilrettelagde for produksjon av solenergi.

Forslaget blir no sendt på høyring og består av to alternativ. Hovudforslaget er krav om at større yrkesbygg skal vera tilrettelagde for solenergiproduksjon. Alternativet er eit krav om at desse bygga må ha solceller eller annan lokalprodusert energi.

Høyringsforslaget er ein del av eit større arbeid med moglege endringar i energikrava i byggteknisk forskrift.

– Regjeringa har sett i gang eit arbeid for å sjå på moglege forenklingar for å få fart på bustadbygginga. Me må difor sjå moglege nye krav i samanheng med dette arbeidet, seier kommunal- og distriktsminister Kjersti Stenseng (Ap).

(©NPK)

Norske aviser med rekordlåge annonseinntekter i 2024

Hard konkurranse frå globale selskap førte til historisk låge annonseinntekter for norske aviser i 2024, ifølgje ein ny rapport frå Medietilsynet.

Annonseinntektene til avisene fall med 332 millionar kroner, ein nedgang på 8,1 prosent frå året før.

– Reduksjonen i annonseinntekter fører til at driftsøkonomien til redaktørstyrte medium blir meir sårbar, seier direktør Mari Velsand i Medietilsynet.

Ho peikar på konkurransen med dei globale aktørane, som i 2024 hadde ein marknadsdel på 47 prosent i Noreg, som ei viktig årsak. Dei norske avisene hadde på si side ein marknadsdel på berre 14 prosent, ifølgje anslag i Medietilsynets rapport.

For første gong sidan 2017 ser ein ikkje berre ein nedgang i dei papirrelaterte annonseinntektene, men også i dei digitale. Samla sett er annonseinntektene reduserte med totalt 502 millionar, altså 11,8 prosent.

Samtidig har avisene for første gong høgare inntekter frå reine digitale kjelder enn frå produkt der papiravisa er inkludert.

– Papiravisa er framleis lønnsam, men den digitale utviklinga held sjølvsagt fram for heile bransjen. Sjølv om brukarinntektene har hatt ein viss vekst det siste året, kompenserer veksten likevel ikkje for fallet i annonseinntekter. I sum gjekk driftsinntektene til avisene dermed ned i fjor, seier Velsand.

(©NPK)

Oppdrettsselskap får bot etter at 36.000 fisk døydde

Eit oppdrettsselskap i Nærøysund får ei bot på over 800.000 kroner etter at 36.000 fisk døydde under avlusing og flytting.

Hendinga skjedde i januar då oppdrettslaks frå Emilsen Havbruk skulle avlusast og flyttast til ein annan lokalitet, skriv Intrafish.

Det oppstod problem under flyttinga, noko som førte til at fisken vart utsett for trengsel i nesten fem timar.

Dei neste dagane vart over 36.000 fisk funnen død eller måtte avlivast, i hovudsak på grunn av sårskadar etter trengsel og handtering.

Mattilsynet vurderer regelbrotet som alvorleg og meiner fisken vart utsett for påkjenning og liding over fleire timar, og at det ikkje vart gjort nok for å verna fisken.

Dei meiner at selskapet aktlaust har brote dyrevelferdslova.

I uttalen til førehandsvarselet om straffegebyr erkjenner Emilsen Havbruk at dei burde ha sett i verk tiltak på eit tidlegare tidspunkt under flyttinga. Dei skriv at dei har endra rutinane sine som følgje av hendinga.

Selskapet er einig i Mattilsynets konklusjon om aktløyse, men dei er ikkje einige i ilegginga av gebyret og meiner det ikkje verkar førebyggjande.

– Tap av fisk, nedsett fiskevelferd og ekstra arbeidsbelastning er i seg sjølv aspekt som i aller høgaste grad er preventive for verksemda vår. Me meiner at å tildela straffegebyr for ei hending med forhold delvis utanfor vår kontroll, er lite formålstenleg verkemiddelbruk.

(©NPK)